22. Dönem Parlamenter Diplomasi, Bütün Faaliyetler, TBMM Yayını, Ankara, Mayıs 2007
PARLAMENTER DİPLOMASİ
Yaşar Yakış
TBMM AB Uyum Komisyonu Başkanı
Dışişleri Eski Bakanı
Parlamenter diplomasinin henüz genel kabul gören bir tanımı yapılmış değildir. Bu deyim birinci dünya savaşından sonra kullanılmaya başlamıştır. Ancak deyime o tarihlerde yüklenen anlam ile bugünkü anlamı da ayni değildir. O tarihte, bugünkü Birleşmiş Milletler Teşkilatının öncüsü olan Milletler Cemiyetinin genel kurulundaki müzakereler için parlamenter diplomasi deyimi kullanılıyordu.
Hükümetlerarası kuruluşlardaki parlamenter diplomasi
Sonraları bu deyimin, öteki hükümetlerarası kuruluşların genel kurulları veya çeşitli uluslararası konuların görüşüldüğü uluslararası toplantılar için de kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Örneğin, Uluslararası Çalışma Teşkilatı (ILO), Birleşmiş Milletler Sınai Kalkınma Teşkilatı (UNIDO), Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) gibi kuruluşların genel kurulları ve Deniz hukuku Konferansı, Avrupa Birliği Anayasasının kaleme alınması için toplanan Avrupa Kurultayı gibi forumlarda yürütülen müzakerelere de parlamenter diplomasi adı verilmektedir. Bu tanıma giren faaliyetlerde, milletvekillerinin de rol alması şartı aranmamaktadır. Bu uluslararası forumlarda yürütülen müzakereler, lobi faaliyetleri ve ülkeler arasındaki tavizleşmeler, ulusal parlamentolarda siyasi partiler arasındaki tavizleşme ve uzlaşma faaliyetlerine çok benzemektedir. Oralarda yürütülen diplomatik faaliyetlere “parlamenter” sıfatının yakıştırılması muhtemelen bu benzerlikten kaynaklanmaktadır.
Bazı yazarlar, parlamentolar arasındaki ikili temasları parlamenter diplomasi saymamakta, bu temaslara parlamentolar arası işbirliği adını vermektedirler. Onlara göre parlamentolar arası işbirliğinde, bir parlamento, kendi kurumsal kimliğini ön planda tutmak suretiyle başka bir parlamento ile işbirliği yapmaktadır. Parlamenter diplomaside ise, iki veya daha çok parlamento, kendi dışlarında ortaklaşa oluşturdukları bir forumda işbirliği yapmaktadırlar. Bu forum kurumsal olabileceği gibi, henüz kurumsallık düzeyine kadar götürülmemiş, ad hoc bir düzenleme de olabilir. Parlamentoların bu şekilde oluşturdukları forumun kimliği, onu oluşturan parlamentoların kimliğinin önüne geçmektedir. Ben bu farklı terminoloji konusunu bir yana bırakarak, içinde milletvekillerinin de rol aldığı parlamenter diplomasi üzerinde durmak istiyorum.
Parlamenter diplomasi
Yürütülmesinde Milletvekillerinin de rol aldığı parlamenter diplomasi ikiye ayrılmaktadır:
a) Parlamento organlarının uluslararası faaliyetleri
Birincisi, parlamentoların çeşitli organlarının uluslararası faaliyetler yürütmesidir. Bu kapsama giren faaliyetlerden bazıları şunlardır:
– Parlamento üyelerinin mensup oldukları bir parlamento komisyonunun veya dostluk grubunun yurt dışı temasları veya kendilerini ziyaret eden yabancı heyetlerle temasları;
– Parlamento üyelerinin, kendi parlamentoları veya hükümetleri tarafından görevlendirilmek suretiyle yabancı ülkelerde temaslarda bulunmaları;
– Parlamentodaki bir komisyonun bir dış politika konusunda hükümet üyelerine yazılı veya sözlü soru yöneltmesi;
– Komisyonların, uluslararası ilişkiler alanında rapor hazırlamaları;
– Dışişleri Komisyonu, Avrupa Birliği Komitesi gibi komisyonların faaliyetleri;
– (Çevre, Tarım, Çalışma ve Sosyal İşler komisyonları gibi) Çeşitli sektörel komisyonların, uluslararası ilişkiler alanına giren temasları.
b) Uluslararası Parlamenter organlar
İkincisi, milletvekillerinin, herhangi bir ülke parlamentosuna ait olmayan organ oluşturmaları ve o organ bünyesinde faaliyetlerde bulunmalarıdır. Gerçi organın üyeleri ister istemez ulusal parlamentoların da üyeleridir, fakat bu kapsama giren faaliyetlerini yürütürken ulusal parlamento üyesi sıfatlarını ikinci plana itmektedirler. Bu başlık altında zikredilebilecek bazı örnekler şunlardır:
– Avrupa Birliğine üye ve aday ülkelerin parlamento başkanlarının toplantısı:
– Türk parlamentosu ile Avrupa Parlamentosu arasında kurulmuş olan Karma Parlamento Komisyonunun Türk kanadı;
– Avrupa Parlamentosunun gerek ABD gerekse Afrika ve Pasifik ülkeleri parlamentolarıyla kurduğu Karma Parlamento Komisyonları;
– Akdeniz Bölgesi parlamenterlerinin, çevre konularında oluşturdukları gayri resmi fakat süreklilik arz eden toplantıları vardır. Bu alanda faaliyet gösteren ve benim de yönetim kurulu üyesi olduğum COMPSUD (COnference of the Mediterranean Parliamentarians for SUstainable Devleveplent – Sürdürülebilir Kalkınma için Akdeniz Parlamenterleri Konferansı) bunlardan biridir.
– İlgi alanına göre değil cinsiyet esasına göre kurulmuş olan Avrupa-Akdeniz Kadın Parlamenterler Forumu vs gibi organlar.
Şu anda bu tanıma giren düzinelerce uluslararası parlamenter organ mevcuttur. Türk parlamenterleri bunlardan çok azında aktif rol oynamakta ve üst düzey görevler üstlenmektedir.
Milletvekillerinin kendi inisiyatifleriyle yürüttükleri faaliyetler
Bir de Milletvekillerinin, üyesi oldukları parlamentonun yetkili mercilerince yahut hükümetlerince görevlendirilmeksizin, kendi inisiyatifleriyle yaptıkları temaslar veya girişimler vardır. Örneğin, bir ülkedeki doğal afetten sonra olay yerine gidip temaslar yapmak, kendi ülkesini yakından ilgilendiren olayların cereyan ettiği ülkelere gidip birinci elden bilgi toplamak ve bu bilgileri ülkesine döndükten sonra kendi parlamentosuyla paylaşmak gibi.
Genel kabul gören bir tanım bulunmadığı için bu tür faaliyetleri parlamenter diplomasi kapsamına sokmak da mümkündür, dışında tutmak da. Dışında tutulmasının gerekçesi şu olabilir: Diplomasi deyimi eğer ülkeler arasındaki ilişkiler anlamında kullanılıyorsa, bir yabancı ülkeye gidip orada çeşitli temaslarda bulunan bir milletvekillinin o ülkede iken yaptıklarının, kendi ülkesi açısından da bağlayıcı olması gerekir. Fakat milletvekili kendi ülkesinin makamlarının genel politikası ile ayni yönde olmayan şekilde davranmışsa, bu hareketinin, ülkesi için bağlayıcı olup olmadığı sorusu ortaya çıkar ve iki ülke ilişkilerinde gereksiz yere karmaşa yaratır. Bu nedenle bu tür faaliyetlerin parlamenter diplomasi çerçevesinde sayılmaması daha ihtiyatlı bir davranış olur.
Türkiye’deki durum
Türkiye’de parlamenter diplomasi başta Sayın TBMM Başkanı olmak üzere, çok sayıda milletvekilimiz tarafından yürütülmektedir. Sayın Meclis Başkanımızın yabancı ülkelere bu sıfatıyla yaptığı ziyaretler parlamenter diplomasidir. Ayrıca, Avrupa Birliğine üye ve aday ülkelerin parlamento başkanlarının toplantısına katılması, oradaki müzakerelerde söz alarak katkıda bulunması da parlamenter diplomasidir.
Başkanlığını yaptığım Avrupa Birliği Uyum Komisyonunun ve Dışişleri Komisyonunun faaliyetlerinin çok büyük bölümü parlamenter diplomasidir. Avrupa Birliği Uyum Komisyonu, Avrupa Birliğine üye ve aday ülkelerin parlamentolarındaki Avrupa Birliği Komisyonları ile muntazaman ziyaret teatisinde bulunmaktadır. Gerek yabancı komisyonların ülkemizi ziyaretleri sırasında, gerekse bizim komisyonumuzun yabancı ülkeleri ziyaret sırasında yaptığımız temasların tümü parlamenter diplomasi kapsamına girmektedir. Yabancı ülkeleri ziyaretimiz sırasında, o ülkelerin parlamentosundaki temaslarımız dışında mutlaka bir sivil toplum kuruluşunun veya bir üniversitenin düzenlediği bir konferansa konuşmacı olarak katılıyoruz. Yerel basın ve medya mensuplarıyla basın toplantısı, özel mülakat veya bilgilendirme toplantısı yapıyoruz. Bunlar da parlamenter diplomasidir.
Milletvekillerimiz de mensubu oldukları komisyonların veya dostluk gruplarının üyesi sıfatıyla parlamenter diploması kapsamına giren faaliyetler icra etmektedirler. Parlamentomuzdan, çeşitli uluslararası parlamenter kuruluşlara katılan heyetlerimizin üyelerinin yaptıkları da parlamenter diplomasidir. Bunun dışında Türk parlamenterlerinin de katkılarıyla oluşan çeşitli uluslararası organlarda (Başkan, Başkan Yardımcılığı, Raportörlük, Sözcülük gibi) unvanlı görev almak suretiyle parlamenter diploması yapan Milletvekillerimiz de vardır. Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi Türk delegasyonu Başkanlığı, anılan Mecliste çeşitli komisyonların başkanlığı, Türkiye-Avrupa Parlamentosu Karma Parlamento Komisyonu Eş-başkanlığı, Kuzey Atlantik Konseyinde, KEİPA, AGİTPA gibi kuruluşlarda unvanlı görevler gibi.
Bu forumlarda milletvekillerimiz çok başarılı hizmetler de ifa etmektedirler. Bu hizmetler hem Türkiye’ye hem de mensubu oldukları uluslararası parlamenter organa prestij sağlamaktadır. Onun için bu parlamenterlerimize ülke adına şükran borçluyuz. Ancak, Türkiye’nin parlamenter diplomasi alanında yeterli düzeyde aktif olduğunu söylemek zordur. Çünkü Türkiye’nin, coğrafi konumu, tarihi mirası, nüfusunun büyük olması, yetişmiş insan gücünün çok olması gibi nedenlerle, uluslararası alanda parlamenter diplomasi faaliyetleri yürüten kuruluşlarda veya organlarda, şimdi olduğundan daha aktif olması gerekmektedir. UNDP’nin başına Sayın Kemal Derviş’in, İslam Konferansı Örgütü Genel Sekreterliğine Sayın Ekmelettin İhsanoğlu’nun getirilmesi ile, uluslararası kuruluşların üst mevkilerindeki Türk sayısı biraz daha artmış olmaktadır. Ancak, genel olarak Türkiye, uluslararası kuruluşların üst kademelerinde, olması gerektiğinden daha zayıf düzeyde temsil edilmektedir.
Bu eksiklik, parlamenterlerimizin rol alabileceği, uluslararası parlamenter forumlar için de geçerlidir. Akdeniz çevresindeki ülkeleri kapsayan çok sayıdaki uluslararası parlamenter kuruluşun üst kademelerinde, sık sık Lübnanlı, Tunuslu, Güney Kıbrıs Rum kesiminden yetkililer görürsünüz. Çevre, Kadın hakları, ve diğer alanlarda faaliyet gösteren uluslararası sivil toplum kuruluşların üst kademelerindeki Türk parlamenter sayısı da yetersizdir. Bu sivil toplum kuruluşları Türkiye hakkında bir inceleme veya araştırma yaparak ülkemizi eleştirdikleri zaman duyarlık gösteriyoruz. Ayni duyarlığı, hem o kuruluşların sorumlu mevkilerine Türk parlamenterleri yerleştirmek için, hem de bu mevkilere adam yerleştirmeye yönelik daha geniş bir strateji oluşturmak için de göstermemiz gerekir.
